Er zijn schaarse momenten waarop ik naar de radio luister. Ik moet bekennen dat het medium mij dusdanig weinig interesseert, dat ik geen radiotoestel in huis heb. Thuis liggen immers voldoende boeken en tijdschriften. Om nog maar te zwijgen over alle mogelijkheden die de combinatie van televisie en internet tegenwoordig te bieden heeft. Nee, zelfs op het werk vertik ik het om de pc af te stemmen op Nederland.fm. Mij concentreren lukt me niet of nauwelijks als mijn oren in beslag worden genomen door een (al dan niet zorgvuldig) door een diskjockey samengestelde afspeellijst van geluidstrillingen.
Maar er is één moment waarop ik wel naar de radio luister: in de auto. Dat is waarschijnlijk wat vrijwel alle automobilisten in Nederland met elkaar verbindt. Autorijden is voor velen een dusdanig tweede natuur geworden, dat het zonder een fijn muziekje of een interessante radioreportage zelfs een tikkeltje saai is. Voor mij is het een heerlijke afleiding. En als de radio dan toch aanstaat, kan ik het niet laten om extra scherp te zijn op het taalgebruik van de radiomakers. Met veel plezier luister ik naar Radio 1. Verslaggevers gaan in de uitzendingen van dat radiostation regelmatig op pad en komen vaak in onvoorspelbare situaties. Geen vooraf uitgedachte en zorgvuldig geformuleerde spreektekst, maar juist veel spreektaal over de ether.
Hoe onoverzichtelijker de situatie, hoe groter de kans op versprekingen. Vanmiddag hoorde ik op de radio een item over scheidende ouders. Een vrouw – die kennelijk kennis van zaken had – gaf een aantal tips voor ouders die in een vechtscheiding waren terechtgekomen. Een serieuze zaak. De tips zijn me ontschoten. Wat de journalist na afloop zei staat me nog helder bij: het is wel goed als ‘ouders in scheiding’ hier notitie van zouden maken. Maar ouders in scheiding kwam eruit als ‘scheiders in ouding’. Een interessante verspreking die wel vaker voorkomt. Sterker: als je erop let, dan hoor je dit om de haverklap.
Wat mij het meest intrigeert is dat de achterste lettergrepen van de twee woorden wél altijd kloppen. Alsof er een soort kortsluiting ontstaat in het brein. De twee woorden staan waarschijnlijk vers in het geheugen, maar op een of andere manier vindt er een onverwachte verwisseling van lettergrepen plaats. Alsof je halverwege het eerste woord bedenkt dat er iets mis gaat (dus wordt deze kardinale fout in de laatste lettergreep rechtgezet), om na het voorzetsel automatisch dezelfde combinatie fout-goed te maken. In plaats van helemaal de fout in te gaan (door ‘scheiding in ouders’ te zeggen), krijg je een vreemde hybride-variant. De spreker heeft overigens vrijwel altijd gelijk door dat er niets van klopt en haast zich om zichzelf te verbeteren.
Uiteraard was ik erg benieuwd naar dit fenomeen. In de hoop dat een of andere taalwetenschapper hier zijn hoofd over heeft gebroken, struinde ik het internet af. Via startpagina.nl (ja, ik verbaasde me er ook over dat die website nog bestaat) kwam ik terecht bij de theorie van de Amerikaanse taalkundige Noam Chomsky. Volgens de beste man gaat taaluiting via drie stappen: het achter elkaar zetten van woorden, het in de goede volgorde zetten van woorden en het uitspreken van de woorden. Als deze stappen (en dan met name de derde stap) niet helemaal zijn doorlopen, maak je fouten waarin lettergrepen worden verwisseld. Je praat als het ware voor je beurt. Aha, het is dus daadwerkelijk een soort kortsluiting in de hersenen!
Tijdens de zoektocht naar dit antwoord kwam ik ook nog een andere vorm van lettergreepverwisseling tegen: het spoonerisme. Bij spoonerisme worden woorden, zinsneden of lettergrepen bewust verwisseld. Een bewuste kwinkslag. Het is vernoemd naar de Engelse dominee en wetenschapper William Archibald Spooner (1844-1930), die waarschijnlijk zijn hele leven de lachers op zijn hand had met zijn taaltrucje. In plaats van The Lord is a loving shepherd, verkondigde hij: The Lord is a shoving leopard. Let us drink to the dear old queen werd Let us drink to the queer old dean.
Spooner was ongetwijfeld ‘the man’. Al kan ik me voorstellen dat hij – vijf avonden na zijn ontdekking en herhaaldelijke uitbuiting van de grap – in de kroeg ook wel bekendstond als ‘die vervelende gozer met zijn woordgrapjes’.
Goed verhaal. Net als ‘the lord of war’..
Wat een goed verhaal en wat kán jij schrijven!✍🏻✨